Tekst i zdjęcia: Marek Barowicz, Zdjęcia: shutterstock,

Skarby Lipnicy Murowanej

Polska / Europa

Wokół figury św. Szymona z Lipnicy w Niedzielę Palmową na lipnickim rynku jest organizowany słynny konkurs na najwyższą palmę wielkanocną. Święty, żyjący tu w XV w., był jednym z pierwszych bernardynów, a jego relikwie znajdują się w kościele na krakowskim Stradomiu. Lipnica Murowana, zabytkowa małopolska wieś, leży nad potokiem Uszwica, w otoczeniu wzniesień Pogórza Wiśnickiego i Beskidu Wyspowego.

Znane w całej Polsce lipnickie palmy są wykonywane z wiklinowych witek, dla których rdzeniem jest świerkowa tyczka. Są ozdobione bukszpanem, suszonymi kwiatami, bibułą i wstążkami. Osiągają wysokość ponad 30 m. Jak głosi legenda: „palma powinna mieć tyle metrów, ile morgów liczy gospodarstwo”. 

Według regulaminu konkursowego dolna część palmy – do wysokości metra – powinna zawierać się w uchwycie dłoni twórcy, jej zaś wiązanie – na całej długości – powinno być wykonane z pędów wierzby i bez użycia drutu, sznurka czy gwoździ. Ponadto palma musi być ustawiona pionowo, i to ręcznie – jedynie siłą ludzkich mięśni, z wykorzystaniem lin oraz stabilizujących tyczek. Bez użycia dźwigów lub podnośników. 

Ten ludowy zwyczaj, obok znaczenia liturgicznego, niesie także sens magiczny. Poświęcone palmy mają bowiem zapewnić ich wykonawcom, gospodarzom, urodzaj w plonach oraz inwentarzu żywym. A wykonane z takich palm krzyże, zatknięte w polu lub zawieszone nad drzwiami domostw, ochraniają mieszkańców wsi przed złymi mocami. 

NA POCZĄTKU BYŁ KOŚCIÓŁ

Pierwsza wzmianka o Lipnicy Murowanej pochodzi z 1144 r., kiedy to erygowano parafię św. Leonarda, z drewnianym kościołem, wzniesionym – jak głosi legenda – na miejscu „świętego gaju” otaczającego prasłowiański chram. Pozostał jeszcze po nim ciosowy słup dębowy. Wspiera on dziś konstrukcję ołtarza głównego modrzewiowej świątyni św. Leonarda, wpisanej w 2003 r. na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Jest ona jednym z najstarszych (co najmniej z XV w.) i najcenniejszych w Polsce gotyckich kościołów drewnianych.

Św. Leonard ma konstrukcję zrębową, sygnaturkę na kalenicy i jest kryty gontem. W XVI w. dobudowano niskie, zewnętrzne podcienia, wsparte na drewnianych kolumnach i nakryte jednospadowym dachem – soboty. Etymologia tej nazwy wiąże się z dawnym zwyczajem parafian, którzy w celu uczestnictwa w niedzielnym nabożeństwie musieli niejednokrotnie pokonywać duże odległości i przybywali dzień wcześniej. Zbierali się więc wokół kościoła już w sobotę, gdzie pod osłoną dachu chroniącego ich przed niepogodą oczekiwali na poranną mszę.

W myśl staropolskiego kanonu lipnicki obiekt sakralny ma okna jedynie po stronie południowej, natomiast drzwi wejściowe od zachodu i południa. Ciekawostką jest, że świątynia została wykonana bez użycia gwoździ; wszystkie jej połączenia spojono z wykorzystaniem drewnianych kołków ciesielskich.

Wnętrze kościoła zawiera pojedynczą, kwadratową nawę i nieduże, trójbocznie zamknięte prezbiterium. Świątynne ściany i stropy z zaskrzynieniami w nawie zostały udekorowane polichromią wykonywaną sukcesywnie na przestrzeni poszczególnych okresów, począwszy od XV w. Ozdobne malowidła stanowiły w dawnych czasach tzw. Biblię ubogich, która w sposób graficzny prezentowała prostej, nieumiejącej czytać ludności wiejskiej poszczególne wydarzenia ewangeliczne. Ciekawe malowidło z personifikacją śmierci zostało umieszczone pod kościelnym chórem – wyobraża ono postać kobiety i kostuchy przygrywającej jej na skrzypcach. Obok widnieje ostrzeżenie: „Pamiętay na szmiercz”.

Cennego wyposażenia kościoła dopełnia znajdujący się na chórze, czynny do dziś XVII-wieczny przenośny, skrzynkowy instrument organowy, tzw. pozytyw szkatulny, a także feretron procesyjny z płaskorzeźbą Trójcy Świętej.

ŚWIĘCI Z LIPNICY

Na uwagę zasługuje również usytuowany na skraju dawnego miasta kościół parafialny z XIV w. pw. św. Andrzeja Apostoła, którego budowa została sfinansowana przez króla Kazimierza Wielkiego. Najcenniejszym zabytkiem tej świątyni jest znajdująca się w południowej kaplicy, pochodząca z 1370 r., gotycka figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, zwana Madonną Lipnicką. W pobliżu kościoła zostały umieszczone figury trojga lipnickich świętych: Urszuli i Marii Ledóchowskich oraz Szymona, zwanego Lipnickim. 

Bł. Maria Ledóchowska to misjonarka zajmująca się Afryką, założycielka Stowarzyszenia Misyjnego Sodalicji św. Piotra Klawera; z kolei jej siostra, św. Urszula Ledóchowska była założycielka zgromadzenia Sióstr Urszulanek Serca Jezusa Konającego, zwanych potocznie urszulankami szarymi. Ciało św. Urszuli, w nadzwyczajny sposób zachowujące się od zniszczenia, zostało w 1989 r. przywiezione z Rzymu do Pniew koło Poznania i złożone w specjalnym sarkofagu w kaplicy tamtejszego zgromadzenia ss. urszulanek.

Ojciec obu sióstr, hrabia Antoni Halka-Ledóchowski w drugiej połowie XIX w. nabył majątek Lipnicę Dolną w pobliżu Lipnicy Murowanej. Należał on potem do tej rodziny przez 62 lata. W części centralnej kościoła św. Andrzeja Apostoła, pod kamienną płytą grobową, znajduje się krypta z trumnami Antoniego i jego żony Józefiny.

O rozwoju życia religijnego na tym terenie świadczą także pustelnie, założone na przełomie IX i X w. przez eremitów: św. Justa (na miejscu, gdzie miał swoją pustelnię, wznosi się drewniany kościół z XVII w.), św. Świerada (nauczyciela św. Benedykta) i św. Urbana (towarzysza lub ucznia św. Świerada, utożsamianego czasem ze św. Benedyktem).

MIASTO KRÓLEWSKIE

Na początku XIV w. osada uzyskała od króla Władysława Łokietka przywilej lokacyjny na obszarze 100 łanów frankońskich (1 łan odpowiadał 23–27 ha), w oparciu o tzw. prawo średzkie, stanowiące odmianę prawa magdeburskiego. Od tego momentu Lipnica stała się miastem królewskim. Zarządzał nim, piastujący ten urząd dziedzicznie, wójt, który powoływał dożywotnich ławników (z czasem wybieranych przez rajców miejskich) i wraz z nimi sprawował w ratuszu sądownictwo. Za utrzymanie w mieście porządku odpowiadali pachołkowie, którymi kierował rotmistrz. Rynek był placem targowym, na którym odbywały się, trwające po kilka lub kilkanaście dni, targi i jarmarki, napędzające handel i determinujące rozwój różnego rodzaju rzemiosła. 

Lipnicka królewszczyzna oddawana była potem przez kolejnych władców w dzierżawę zasłużonym możnowładcom, np. Wierzbięcie z Branic herbu Gryf czy Piotrowi Kmicie herbu Szreniawa; dzierżawcami Lipnicy byli też członkowie takich rodów, jak: Lubomirscy, Wielopolscy czy Ossolińscy. Od końca XVII w. starostowie gospodarujący w Lipnicy rezydowali w tzw. pańskim domu, czyli zlokalizowanej w zachodnim narożu rynku kamienicy starościńskiej.

Słynna z palm wielkanocnych Lipnica Murowana znajduje się na małopolskim Szlaku Architektury Drewnianej. Jest przykładem charakterystycznej, średniowiecznej zabudowy miejskiej o układzie owalnicowym (55 × 60 m), pełniącej funkcje targowe. Tworzą ją pochodzące z XVIII–XIX w., drewniane (choć niektóre częściowo murowane), parterowe domy podcieniowe o konstrukcji zrębowej kryte dachami naczółkowymi, wspartymi na słupach, których szczyty są zwrócone w stronę rynku. Wokół miasta pozostały jeszcze relikty murów obronnych fundacji króla Kazimierza Wielkiego.

Lipnica Murowana to nie tylko zabytkowa zabudowa miejska oraz cenne kościoły, pamiętające czasy średniowiecza. Warto np. odwiedzić budynek Izby Regionalnej z XIX w., w której są prezentowane dokumenty i eksponaty związane z historią, kulturą i tradycjami miasteczka.

Corocznie, w rocznicę śmierci św. Szymona (18 lipca 1482 r.), w Lipnicy Murowanej odbywa się odpust, w trakcie którego jest rozdawane pieczywo – bułeczki Szymona. Święty, którego rodzice byli piekarzami, sam również rozdawał ubogim pieczywo. Odpust wieńczy pielgrzymkowy wyjazd lipnickich parafian do grobu swego patrona w Krakowie.