Tekst: Michał Kochańczyk,

Czas płynie inaczej

ETIOPIA

Etiopia / Afryka

Stereotyp Afryki jako dzikiego lądu jest mocno zakorzeniony w świadomości mieszkańców Starego Kontynentu. Dotyczy to również Etiopii. A tymczasem Etiopia w IV wieku n.e. przyjęła chrześcijaństwo i kultywuje tę religię aż do dziś. Jest to też państwo, które – pominąwszy krótkie okresy obcych inwazji – zachowało niepodległość przez ponad dwa tysiące lat. To tym terytorium przez 31 lat władała legendarna królowa Saba. Jej syn – Menelik I – był pierwszym abisyńskim władcą. To Menelikowi jego ojciec, król Izraela Salomon, podarował Arkę Przymierza, która do dziś spoczywa w Aksum, pierwszej stolicy państwa Aksum od I do XII wieku. Pomiędzy XII a XVII wiekiem najważniejszym miejscem była Lalibela. To tu na cześć Boga król Lalibela (uznany za świętego) wykuł w skale 11 niesamowitych kościołów. W 1636 roku stolicą stał się Gonder, w którym król Fasylides postawił swój pałac, a jego następcy wznosili kolejne tworzące kompleks Royal Enclosure, zwany też Camelotem Afryki. Po prawie dwóch tysiącach lat, w 1974 roku, dynastia salomonowa zakończyła swe panowanie na cesarzu Hajle Sellasje, kiedy w wyniku zamachu stanu władzę przejęli komuniści. Rok 1991 przyniósł z kolei zwycięstwo antykomunistycznej, wywodzącej się z Erytrei i Tigraju partyzantki, która coraz mniej demokratycznie rządzi do dziś.

Kraj – mozaika

Północ Etiopii to warowne zamki, kościoły pełne średniowiecznych malowideł, kilkusetletnie manuskrypty i wspaniale rzeźbione krzyże – to kawałek naszej chrześcijańskiej historii i dziedzictwo naszej cywilizacji. W Aksum spotkamy się z tajemnicą przechowywanej tam Arki, a oglądając monumentalne kościoły w Lalibeli, uwierzymy, że budowały je anioły. Przepaściste góry Siemen uchodzą wśród znawców za jeden z najciekawszych widokowo obszarów górskich na świecie. Tis Isat, wodospady Błękitnego Nilu, tuż poniżej wypływu rzeki z jeziora Tana, do niedawna były jednym z najwspanialszych wodnych widowisk świata. Wschód Etiopii to islam, a jego wizerunkiem jest orientalnogwarny Harer, jedno z najświętszych miast islamu. W Harerze w obrębie murów znajdują się aż 92 meczety. Południe Etiopii przyciąga wielką egzotyką. Żyją tam barwne plemiona, które zachowały rytuały i tryb życia sprzed tysiąca lat. W dolinie Omo i na jej obrzeżach można poznać życie niezwykle egzotycznych plemion Mursi, Hamer, Arbore i Karo. Panuje powszechna opinia, że Etiopia to jeden z bezpieczniejszych krajów w Afryce. Poza kieszonkowcami (zwłaszcza w Addis Abebie) nie słyszy się o kradzieżach czy napadach. Niezbyt dobrą reputacją cieszy się jedynie miasto Shashamene na południe od Addis Abeby.

Kraj na piętrach

Prawie cała powierzchnia Etiopii to wyżyna, wzniesiona przeciętnie 2000-3000 metrów n.p.m. System zapadlisk tektonicznych (część Rowu Wschodnioafrykańskiego) dzieli ją na dwie części: zachodnią i wschodnią. W części zachodniej wznosi się Wyżyna Abisyńska, pocięta głębokimi dolinami rzek na liczne masywy o płaskich wierzchołkach. Najwyższe szczyty, przeważnie pochodzenia wulkanicznego, przekraczają wysokość czterech tysięcy metrów (Ras Daszan – 4620 m). Wschodnią część Etiopii zajmuje Wyżyna Somalijska. Zachodni jej skraj, wznoszący się prostopadle nad zapadliskiem tektonicznym to góry (najwyższe szczyty mają ponad cztery tysiące metrów), a ku południowemu wschodowi wyżyna opada łagodnie, przechodząc w niziny sąsiedniej Somalii. System zapadlisk tektonicznych w Etiopii ma w południowej części charakter rowu tektonicznego (Rów Abisyński), ku północy rozszerza się i przechodzi w Kotlinę Afaru (Danakil), oddzieloną od wybrzeża Górami Danakilskimi. Wielkie deniwelacje wpływają na piętrowy układ regionów klimatycznych i obszarów roślinnych. Na obszarach wyżynnych do wysokości 1700 metrów sięga piętro „kolla” o dość wilgotnym i gorącym klimacie; występują tu głównie stepy (na wschodzie i północnym wschodzie) oraz sawanny (na zachodzie i południowym zachodzie), tylko na wilgotniejszych terenach wzdłuż rzek rosną bujne lasy. Obszary do wysokości 2600 metrów (piętro „uojna dega”) mają klimat umiarkowany ciepły. Tereny te porośnięte były wysokopiennymi, wiecznie zielonymi lasami liściastymi lub szpilkowymi (jałowce, limbocedry), obecnie znaczna część tego obszaru jest uprawiana. Jest to kraj winnej latorośli. W roku 1896 sprowadzono do Etiopii australijskie eukaliptusy. Przyjęły się tutaj świetnie i zasadzone wokół miast i wiosek stały się charakterystycznym elementem krajobrazu. W piętrze „dega” – od 2500 do 3500 metrów n.p.m. – panuje klimat umiarkowany chłodny, powierzchnię porastają niskie lasy i zarośla wysokogórskie oraz roślinność alpejska. Ponad nim rozciągają się obszary piętra „czokie” o klimacie wysokogórskim.

Dwa tysiące lat…

Za pierwotną ludność Etiopii uważa się ludy chamickie, a zwłaszcza Kuszytów. Z początkiem pierwszego tysiąclecia przed naszą erą Semici z sąsiedniego Jemenu rozpoczęli ekspansję na drugą stronę Morza Czerwonego i założyli na wyżynach Etiopii królestwo aksumskie, narzucając podbitym Chamitom swój język. Królestwo to w okresie hellenistycznym utrzymywało kulturalne i handlowe stosunki z Egiptem i Bliskim Wschodem, o czym świadczą liczne wykopaliska i historyczne dokumenty.
W IV wieku n.e. Etiopia przyjęła chrześcijaństwo. Dalsza jej historia to ustawiczne zmagania z islamem. Tylko wyjątkowej niedostępności wyżyn zawdzięcza ten kraj utrzymanie niepodległości i cywilizacyjnej odrębności. Równocześnie – pozbawiony kontaktów z ośrodkami cywilizacji – jest bardzo zacofany. Część ludności obszarów nisko położonych przyjęła islam. W początkach XVI wieku stosunki z Etiopią nawiązali Portugalczycy, którzy pomogli jej odeprzeć najgroźniejszy najazd mahometan pod wodzą Ahmeda ben Ibrahima, zwanego Mańkutem. W czasie tych walk zginął dowódca oddziału Krzysztof da Gama, syn legendarnego odkrywcy Vasco da Gamy. Portugalczycy pragnęli wchłonąć etiopski kościół monofizyczny do kościoła rzymskokatolickiego. Do Etiopii przybyły portugalskie misje jezuickie. Spowodowało to rozruchy. Możnowładcy, duchowieństwo i lud w zmianie wiary widzieli zamach na rodzimą tradycję i niezależność. Portugalskie misje wypędzono w 1632 roku. Po okresie dzielnicowego rozbicia dzieło zjednoczenia rozpoczął w połowie XIX wieku Teodor II w walkach z Anglikami, a dokonał go ostatecznie cesarz Menelik II. Był to okres kolonialnego podboju Afryki. Zwycięstwa odniesione w 1896 roku nad Włochami ocaliły jednak niepodległość Etiopii, a Menelik II odzyskał Harar i rozszerzył granice państwa na południu. Dzień 2 marca – rocznica zwycięskiej bitwy pod Aduą w 1896 roku – jest świętem narodowym Etiopii. W 1916 roku rządy w kraju objął cesarz Hajle Sellasje I. Inwazja włoska i wojna w latach 1935-1936 oprowadziły do okupacji Etiopii, aż do 1941 roku, kiedy to wkroczyły wojska angielskie. W 1952 roku nastąpiło przyłączenie Erytrei, byłej kolonii włoskiej. Ostatnich trzydzieści lat to także burzliwy okres w dziejach Etiopii. W 1974 roku rewolucja obaliła cesarza, a dzierżący władzę od 1977 roku Mengistu Hajle Marjam wprowadził, na wzór radziecki, monopartyjny system polityczny. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych trwały walki z Erytreą, prowadzono wojnę z Somalią. Po wycofaniu „pomocy” zagranicznej w latach 1989-1990 nastąpiła ofensywa ugrupowań antyrządowych, co doprowadziło w 1991 roku do obalenia dyktatury. W 1993 doszło do oderwania się Erytrei i Etiopia utraciła dostęp do morza.

70 milionów

W Etiopii żyje ponad 70 milionów ludzi, można się tam doliczyć ponad stu języków i dialektów. Wyróżniają się trzy główne wielkie grupy etniczne, tworzące różnorodną i wielojęzyczną mozaikę narodowościową. Do pierwszej należą ludy pochodzenia kuszyckiego, które przez długi czas, zwłaszcza w okresie starożytnym, poddane były wpływowi kultury semickiej i otrzymały dużą domieszkę krwi ludów pochodzących z południowej części Półwyspu Arabskiego. To Amharowie, Tigrejczycy, Tigra, Gurage, Harari, Argobba. Do drugiej grupy należą ludy pochodzenia kuszyckiego, które nie były poddane wpływom semickim. Są to Bedża, Sidama, Agau, Saho-Afar, Somali i liczna grupa ludu Galla (Oromo). Do trzeciej grupy należą tzw. ludy pochodzenia nilockiego, plemiona negroidalne, mówiące językami niloczadyjskimi (Baria, Kunama, Beri, Szangull), mieszkające na zachodzie kraju.

Kultura kawy

Etiopia to kraj kawy. Stanowi ona prawie połowę eksportu Etiopii. Wszak nazwa „kawa” wywodzi się od etiopskiej prowincji Kaffa. Tam w piętrze roślinnym „colla” rosły krzewy dzikiej kawy, która rozpoczęła triumfalny marsz przez wszystkie kontynenty. Etiopczycy uważają, że oni jako pierwsi na świecie odkryli znaczenie kawy jako napoju i używki. Kawa odgrywa niezwykle ważną rolę w kulturze Etiopii. Picie kawy to prawdziwa celebra, która trwa co najmniej godzinę. Surowe, jeszcze zielone ziarna płucze się, następnie praży na blaszanej patelni na prymusie lub na rozżarzonym węglu drzewnym, potem tłucze w moździerzu z twardego drewna i gotuje w glinianym czajniczku. Cały ten ceremoniał odbywa się w obecności gości i służy do nawiązania i podtrzymania rozmowy. Zgodnie ze zwyczajem powinno się wypić po trzy filiżanki („sercowcy” powinni przy tym uważać – ta kawa jest naprawdę mocna). Wędrując po świecie, spotkałem wielu znawców kawy. Wszyscy mówili jednym głosem: najlepsza kawa na świecie pochodzi z etiopskiej krainy Harar.