Narośla wojny

Zgubna siła pokusy

Nie powstrzymują tragiczne wypadki, ani tym bardziej oficjalny zakaz używania powojennego złomu. Tania, łatwo, choć nie bez ryzyka dostępna, ale wyjątkowo mocna i trwała stal, jest przecież dobrodziejstwem na ubogich terenach, których rozwój skutecznie nadmiar tegoż samego „bogactwa” hamuje. Budowę nowych obiektów, rozszerzanie pól uprawnych, czy wytyczanie dróg poprzedzić musi żmudny i kosztowny proces oczyszczania gruntów z niewypałów. Wciąż liczni rolnicy próbują oczyszczać pola samodzielnie. Niektórym szczęście sprzyja. Bouavanh Maneevong, po pierwszych zbiorach w 1994 r., oprowadzał rodzinę po oczyszczonym z sukcesem poletku, opowiadając z dumą o swych doświadczeniach. Kiedy ostrożnie uniósł kamień, demonstrując zasady bezpiecznego działania, ze zdumieniem zauważył, że trzyma w reku niewielką, przeoczoną wówczas bombę.
W prowincji Xieng Khouang, wielu wieśniaków wierzy, że "bomblet" (mała przeciwpiechotna bomba, stanowiąca część składową bomb klastrowych) może być przesunięty bezpiecznie, jeśli jest podnoszony i niesiony bez zmiany kierunku i gwałtownego ruchu. Wielu też hołduje przekonaniu, że skorodowane niewypały są bezpieczniejsze. Żeby przyspieszyć rozkład, wrzuca się je do wody, wypełnia sola, lub nawet uryna. W rzeczywistości jednak korozja zwiększa prawdopodobieństwo eksplozji.

Żyje? No to ekspert!

Bywa, że mężczyźni konkurują w swoistym wyścigu umiejętności w rozbrajaniu niewypałów. Paradoksalnie, to śmierć konkurentów nadaje zwycięzcy status eksperta, jako że ten wciąż pozostaje przy życiu. Nie dziwią zatem statystyki wskazujące, iż osiemdziesiąt procent ofiar eksplozji stanowią  mężczyźni, a ponad czterdzieści procent wypadków jest wynikiem świadomego kontaktu z niewypałami.
W mieście Saravane mnisi znaleźli tonowa bombę. Przetoczyli ja i zepchnęli do wielkiego dołu, by odsunąć niebezpieczeństwo od świątyni i swoich siedzib.
W ciągu dwudziestu pierwszych lat po wojnie zanotowano jedenaście tysięcy wypadków. 

Szczęście kalectwa.

Zaglądamy do szopy, w której starszy mężczyzna rąbie drewno na łusce. Kilkuletni wnuczek chowa się za dziadkiem. 

Zdajemy się budzić w nim większe przerażenie, niż w nas ciężka siekiera spadająca z impetem na pocisk. Mężczyzna przerywa pracę i wprowadza nas na chwilę do ciemnego domu. W kuchni stoi piec wykonany z powojennych odpadów. Małe bomby zamieniono w lampki oliwne i pojemniczki. Na drewnianej polce leżą sztućce i talerze o niebudzącym wątpliwości pochodzeniu. Mężczyzna unosi nóż informując, że kosztował tysiąc kipów (0,1 USD). W Vientiane za podobny trzeba zapłacić dwa razy więcej. Gospodarz demonstruje ostrze, goląc bez trudności włosy na przedramieniu. „Good” mówi, dodając na migi, że nie trzeba go często ostrzyć.
Na jednej z bocznych dróg mijamy gromady nastolatków wracających z pola. Nie chodzą do szkoły, pracują na roli. Ale kopanie ziemi, obok rozpalania ognisk, należy do najbardziej ryzykownych czynności. Nietrudno trafić niewypał. 
Najgorsze są bomblety, rozsypujące się podczas eksplozji w drobne metalowe odłamki. Rażą w promieniu stu pięćdziesięciu metrów z siłą pocisku. Niektóre zawierają komponenty, zapalające się na rażonych pojazdach, budynkach i ludziach. 
To właśnie bomblety, niewiele większe od piłki tenisowej, często w atrakcyjnym jaskrawym kolorze, przyciągają uwagę dzieci. Wygrzebywane z ziemi „zabawki” zamieniają się w śmiercionośne narzędzia. Niekiedy wybuchają natychmiast po dotknięciu a częściej po kilku rzutach, czy kopnięciach. Dzieci najbliższe miejsca eksplozji zazwyczaj  giną na miejscu, inne tracą palce, wzrok, czy kończyny. 
Do dzieci właśnie adresuje się większość akcji edukacyjnych. W szkołach, nierzadko pobudowanych na palach z łusek, przeprowadza się pogadanki, demonstrując działanie niewypałów na kukłach i ucząc piosenek wpajających świadomość zagrożenia oraz podstawowe zasady ostrożności. Cóż z tego, kiedy znalazłszy nieznany metalowy przedmiot, dzieci natychmiast zaczynają się nim bawić, zapominając o ostrzeżeniach. 
Chanh i jego młodszy brat Thoy, wykopali z pola błyszczący, cylindryczny przedmiot. Nieświadomi, że był to czuły zapalnik łuski artyleryjskiej, zaczęli rzucać nim, jak piłka. Eksplodował w rekach Thoya, rozrywając mu palce. Drobne ułamki metalu, w które rozsypał się zapalnik, pokryły ich dziesiątkami blizn. Mieli wiele szczęścia. Trzy lata po ich wypadku, bomblet o rozmiarach niewiele większych niż pięść, zabił na miejscu siedmioro dzieci, kilkoro innych ciężko raniąc.

Kowal po szkodzie

Ekipa saperska wyjeżdża do wioski, gdzie rozbrajać będzie tereny przeznaczone na pola uprawne. Zlokalizowano tam dwie kilkutonowe bomby. Przygotowania do takiej akcji trwają długo. Najważniejszą sprawą jest ewakuacja ludzi i zwierząt i właściwe zabezpieczenie terenu. Tego typu akcje zapowiada się na długo przed jej rozpoczęciem. Nie można jednak wykluczyć, że mimo ostrzeżeń, ktoś wejdzie w strefę zagrożenia. Nie da się przecież obstawić strażą całego terenu w promieniu dwóch kilometrów.
Nie wolno nam uczestniczyć w akcji, ale jej szef poleca odwiedzić młodego człowieka w pobliskiej wiosce. Jest w naszym wieku. Był kowalem i wrzucił bombę do pieca. Użył łuski, wierząc, że jest bezpieczna, bo usunął zapalnik. Wcześniej podgrzewał ją i ochładzał kilkakrotnie poza warsztatem. Wybuchła dopiero w piecu. Strącił lewą nogę i lewe przedramię.
Zakłada niebieski mundur, sprawnie zapinając guziki jedna ręką. Oprowadza po skromnym bambusowym domu. Teraz juz nie pracuje w warsztacie. Od czasu do czasu zatrudnia go MAG. Mają specjalny program dla ofiar wypadków.

Sto lat bezradności?

W autobusie do Luang Prabang poznajemy młodego Amerykanina. Żali się, że Laotańczycy nienawidzą jego rodaków. My tego nie zauważyliśmy, ale jeśli to prawda, trudno się chyba dziwić. Łatwiej byłoby zapomnieć tę wojnę, gdyby po prostu skończyła się trzydzieści lat temu. Ale ona przypomina wciąż o sobie setkami wypadków rocznie, w których dorośli i dzieci w najlepszym razie tracą jedynie ręce lub wzrok. Przypomina tysiącami bomb zalegających wszędzie, wiecznym zagrożeniem, niemożnością bezpiecznego wejścia do dżungli, która powinna przecież karmić i chronić. I bezradną świadomością, że nic tej sytuacji nie zmieni przez najbliższe sto, może nawet dwieście lat.