Tekst i zdjęcia: Stanisława Budzisz-Cysewska, Zdjęcia: shutterstock,

Cziatura industrialnie ekstremalna

Gruzja / Azja

Jedno z najbardziej oryginalnych miast na świecie. Podzielone czarną jak smoła rzeką i połączone sznurami kolejek linowych. Niegdyś miasto przyszłości, przemysłu i pieniądza. Dziś miejsce widmo. Zapraszamy fanów industrialnej turystyki na wycieczkę po górniczej Cziaturze.

Pokażę ci jedno z najbardziej niestandardowych miejsc w moim kraju – mówi Giorgi. – Zabiorę cię do miasta, w którym nie ma ani pięknych widoków, ani luksusowych hoteli, ani dobrych restauracji, choć jedna z nielicznych nazywa się Paryż – zapowiada.

POWIETRZNY TRANSPORT MIEJSKI

To prawda. Cziaturze daleko do kolorowego Batumi czy Tbilisi, które tętni życiem całą dobę. Daleko jej nawet do prowincjonalnego Zugdidi, leżącego w zachodniej części Gruzji. Cziatura jest wyjątkowa. Po pierwsze dlatego, że aby do niej dotrzeć, trzeba zboczyć z trasy. Po drugie dlatego, że jest przykładem miasta upadłego. I po trzecie dlatego, że sami Gruzini raczej stąd uciekają, niż przyjeżdżają. Ale Cziatura ma coś, czego nie ma żadne inne miasto w całym byłym bloku postsowieckim – powietrzny transport miejski. 

Nieszablonowy system miejskiej komunikacji wymyślili w latach 50. poprzedniego stulecia Sowieci. Projekt otrzymał nazwę LINIA-25 i oplótł całe miasto siecią kolejek linowych. To tutaj w 1954 r. powstała pierwsza w całym Związku Radzieckim linia pasażerska, która działa nieprzerwanie do dziś. Sznury kolejek linowych połączyły ze sobą poszczególne części miasta położone wzdłuż obu brzegów rwącej rzeki Kwirili. Cziaturę w czasach sowieckich nazywano miastem przyszłości.

Z czego wynikał sukces Cziatury? Zacznijmy od początku. Prawie do końca XIX w. mieszkańcy Kwirili, imeretyńskiej wioski położonej w głębokiej dolinie czarnej rzeki, żyli w całkowitym spokoju i (zapewne) w zgodzie z naturą. Kwirili leżała w malowniczym wąwozie i mogła pochwalić się unikalnym górskim krajobrazem. Wszystko zaczęło się zmieniać w 1879 r., kiedy odkryto tam bogate złoża manganu. Surowiec szybko sprowadził do wioski kolej, a ta następnych mieszkańców. W 1921 r. małe Kwirili stało się przemysłowym miastem o nowej nazwie: Cziatura.

W latach 50. XX w. postanowiono z górniczego miasta stworzyć raj na ziemi dla nowo przybyłych mieszkańców robotników. Budowano: parki, szpitale, poradnie zdrowia, domy kultury, stadiony, banie, szkoły, przedszkola i oczywiście wielopiętrowe osiedla mieszkaniowe. W dolinie szybko zaczęło brakować miejsca, miasto więc pięło się w górę po stromych zboczach wąwozu. – I tu zaczęły się problemy – opowiada z zapałem Giorgi. – Ludzie mieli coraz dalej do pracy i do centrum. A nie zapominajmy, że w czasach Sojuza centrum miasta było jedynym miejscem, w którym można było coś kupić. To wszystko mogło budzić frustrację, a ona mogła negatywnie wpłynąć na planową gospodarkę socjalistyczną. Wtedy właśnie wymyślono powietrzny środek transportu, który na zawsze nadał charakter temu miastu – mówi.

I nie sposób się nie zgodzić. Kolejki linowe istnieją na całym świecie, nawet w Gruzji prawie każde turystyczne miasto może pochwalić się swoją gondolą, ale Cziatura jest jednak w tym wszystkim wyjątkowa. Kolejki linowe nigdy nie stanowiły tu egzotyki i turystycznej atrakcji. Tutaj stały się nierozerwalną częścią codzienności. System powietrznych korytarzy rozwiązał problemy logistyczne mieszkańców Cziatury. Tą drogą jechało się do pracy, na rynek, do szkoły i do kina. Powietrzna podróż stała się oczywistością, a nie wakacyjną atrakcją.

ROZKWIT I UPADEK 

W latach 80. XX stulecia Cziatura przeżywała szczyt rozwoju. Ponad 30 tys. mieszkańców używało bezpłatnego powietrznego transportu miejskiego. W mieście działało 10 linii pasażerskich i 7 przemysłowych. Nie był to jedyny unikatowy transport w tym regionie. Na odcinku 40 km jeździł także międzymiastowy trolejbus, który łączył Cziaturę z Saczchere. Zakończył swój żywot w 2008 r. z powodu ewidentnej niewydolności technicznej, jak twierdzi Giorgi. – Jeszcze do dziś można na trasie zobaczyć oberwane trakcje, a truchła niegdyś żółtych trolejbusów stały jeszcze kilka lat temu przy drogach. Być może tam, gdzie się zatrzymały na zawsze – wspomina.

Ciężkie czasy nastąpiły dla Cziatury wraz z odzyskaniem niepodległości przez Gruzję w 1991 r. Upadły Związek Sowiecki przestał finansować kopalnie, spadł popyt na mangan i miasto zaczęło chylić się ku upadkowi. Mieszkańcy masowo wyjeżdżali, a Cziatura z kilkudziesięciotysięcznego przemysłowego ośrodka wraz ze swoim nietypowym systemem komunikacji zaczęła się zmieniać w wyludnione surrealistyczne miasteczko.

– Lata 90. XX w. były chyba najbardziej mroczne: wojna domowa, dwie wojny o separatystyczne regiony, walka o władzę. Nikt nie myślał ani o kopalniach, ani o górnikach. Każdy zagarniał wolność dla siebie, tylko że nie wiedział, co ma z nią zrobić. I tak jest do dziś. W Cziaturze teraz żyje, albo w zasadzie wegetuje, 13 tys. mieszkańców – podsumowuje Giorgi.

TŁO HORRORU

Sowieckie miasto przyszłości dziś wita przyjezdnych pustką. Stacja w centrum miasta, z której jeszcze pięć lat temu można było wybrać się w powietrzny rejs w trzech kierunkach, nie działa. Kolejkę z lat 60., podobną do tej, którą możemy przejechać się w parku bordżomskim, postanowiono odremontować. Skarb państwa w 2013 r. przeznaczył na to 13 mln euro, ale efektów jeszcze nie widać. Działa za to najstarsza linia, łącząca centrum z osiedlem mieszkaniowym. Na fasadzie tej właśnie stacji możemy zobaczyć wizerunki Lenina i Stalina. Zaraz obok, pod kątem 48 stopni, możemy wjechać niebieską metalową skrzynką z zakratowanymi okienkami na drugą stronę i podziwiać panoramę miasta.

– Kolejki obsługuje motorniczy lub motornicza. W Cziaturze mamy równouprawnienie – śmieje się Giorgi. – Dla Europejczyków to ekstremalny przelot, a dla mieszkańców norma. Dzieciaki jeżdżą nimi do szkoły, młodzi na randki, dorośli na rynek. Życie. Nikt się nie zastanawia, czy to niebezpieczne – mówi mój przewodnik.

To fakt. Gondole nie wyglądają zachęcająco. Są przerdzewiałe, mają powybijane szyby, dziury na wylot i sprawiają wrażenie, jakby nikt nie remontował ich od początku istnienia. Wahanie, czy do nich wsiadać, pojawia się samoistnie. Motorniczy jest, ale czy byłby w stanie cokolwiek zrobić, gdyby... Takie zdarzenie miało miejsce w Tbilisi w 1990 r. Na trasie z alei Rustawelego na wzgórze Mtatsminda urwała się gondola i zginęło dwadzieścia osób. Jak twierdzą mieszkańcy miasta, w Cziaturze takiej sytuacji nie było. Raz tylko, w 2008 r., dwunastu pasażerów zatrzymało się w wagoniku nad przepaścią. Mieli szczęście, na tej linii (z lat 60.) zainstalowano system hamowania, więc gondola nie roztrzaskała się o betonową stację. Podróżujący spędzili dwanaście nerwowych godzin w powietrzu, w oczekiwaniu na ekipę ratowniczą z Tbilisi, ponieważ w Cziaturze nie ma takich specjalistów.

Na zalesionych ścianach dumnie pręży się w hollywoodzkim stylu napis Cziatura, gruzińska flaga oraz stary, niedziałający czasomierz. W większości wyludnione bloki z wielkiej płyty malowniczo rozciągnięte na obu wysokich zboczach wąwozu przypominają scenerię horroru. Kiedy doda się do tego obraz skrzypiącej i wolno wyłaniającej się z dawno nieprzycinanych krzaków zardzewiałej gondoli – rzeczywiście możemy poczuć się jak na planie filmowym. Odnosi się wrażenie, jakby wszystko to, co dobre, miało już nigdy nie wrócić. I jeszcze, jakbyśmy machiną czasu przenieśli się w lata 60. poprzedniego stulecia, a czas stanął w miejscu.

Dzisiejsza Cziatura jest idealnym miejscem do inscenizacji horroru, ale nie tylko. Stanowi nie lada gratkę dla fanów industrialnej turystyki, opuszczonych miejsc i gier RPG. Bo gdzie jeszcze można bezkarnie wejść do fabryki manganu i poobserwować górników w pracy? Gdzie w jednym miejscu znajdziemy opuszczone kopalnie, przestarzałe pociągi, zmęczone już żelazne latające gondolki, wyludnione bloczydła i szpitale? To prawda, Cziatura nie czeka na wszystkich, choć być może kiedyś będzie przeżywała swój renesans.