Tekst i zdjęcia: Grzegorz Micuła,

Czarcie ślady

Polska krajem dinozaurów

Polska / Europa
Dokument

Jaszczury, które zamieszkiwały nasz kraj przed milionami lat, wracają do Polski. Dziś jednak zerkają już tylko szklanymi oczyma i szczerzą plastikowe kły. W CIĄGU KILKU LAT POWSTAŁO W POLSCE KILKANAŚCIE PARKÓW JURAJSKICH, A KOLEJNE SĄ W BUDOWIE. Co na podstawie tropów i skamielin możemy powiedzieć o tych mezozoicznych zwierzętach?

Matecznikiem polskich dinozaurów jest region świętokrzyski. Mniej więcej 160 mln lat temu na Kielecczyźnie biło o brzeg morze, a po plaży przechadzały się dinozaury, które zostawiały na piasku odciski.
„Niedaleko Szydłowca (…) jest skała od wierzchu naga, a na niej znak pośliźnionej stopy z pazurami, znać wyraźnie piętę, podeszwę i palce. Kamieniarze opowiadali, że gdy Michał Archanioł ścigał diabła piorunem, ten uciekając, oparł się na tejże skale, ślad po sobie pozostawił i pod skałą się schował, i dlatego skały tej kamieniarze nie zaczepiają” – napisał słynny polski etnograf Oskar Kolberg w monumentalnym, 33-tomowym dziele „Lud, jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce”.

ŚWIADECTWA PRZESZŁOŚCI

Ślady zakończonych pazurami, trójpalczastych łap, odciśnięte w skałach Gór Świętokrzyskich były inspiracją dla przerażających opowieści o diabłach. Oczywiście, te „czarcie stopy” nikogo dziś już nie przestraszą. Fascynują za to naukowców i turystów.
Tropy świętokrzyskich dinozaurów pochodzą z okresu jurajskiego i odciśnięte zostały pomiędzy 205 a 150 mln lat temu. Pierwsze ślady odkrył tu w 1959 roku geolog dr Władysław Karaszewski. Kolejnych znalezisk dokonywali Gerard Gierliński, Grzegorz Pieńkowski i Grzegorz Niedźwiedzki.
Sensacyjne było odkrycie tropów górnojurajskich dinozaurów we wsi Bałtów. Na skale, zwanej przez mieszkańców Czarcią Stopką, znaleziono ślady dużego drapieżnika. Dobrze zachowane tropy widoczne są też w Żydowskim Jarze. Należą do dwumetrowych roślinożernych dryomorfów, biegających na tylnych kończynach (przedstawicielami tej grupy są dryozaur i kamptozaur). Obok widoczny jest trop ponadtrzymetrowego teropoda, drapieżnego dinozaura, który być może polował na spokojne dryomorfy. W jarze znaleziono też trop czterometrowego drapieżnego allozaura. Był to raczej niewielki osobnik, jego krewniacy osiągali długość dwunastu metrów.

RODZINNA PRZECHADZKA

Tropy dinozaurów, znalezione w pobliżu Skarżyska Kamiennej, można oglądać w rezerwacie Gagaty Sołtykowskie. Natrafiono tu także na najwcześniejsze świadectwo opieki tych zwierząt nad potomstwem; młody zauropod wędrował obok dorosłego osobnika, a wokół nich krążył drapieżny dinozaur. Koło Mniowa, na zachód od Kielc, natrafiono na jedno z najbogatszych na świecie skupisk tropów tych zwierząt. Ich zagęszczenie sięga w niektórych miejscach dwunastu śladów na metr kwadratowy. Był tu wówczas lądowy pomost, którym wędrowały stada dinozaurów.
Stanowisko paleontologiczne koło Mniowa już nie istnieje. Skamieniałe tropy dinozaurów można oglądać w Muzeum Oddziału Świętokrzyskiego Państwowego Instytutu Geologicznego w Kielcach oraz w Eko Muzeum w Starachowicach. W hali dawnej starachowickiej huty eksponowane są tropy znalezione w pobliskich Wiórach, odciśnięte w czerwonych piaskowcach i iłowcach triasowych. Owa kolekcja śladów kręgowców, pochodząca z samego początku ery mezozoicznej (ok. 245 mln lat temu), znaleziona została przez Tadeusza Ptaszyńskiego i Kazimierza Rdzanka.
Tropy dinozaurów znajdowano też w innych regionach Polski. W skałach triasowych Doliny Tomanowej w Tatrach, oraz w pobliżu wsi Potok na Roztoczu, gdzie w 2006 w skałach kredowych natrafiono na półmetrowy trop dinozaura kaczodziobego (hadrozaura) oraz mniejsze ślady dinozaura pancernego (tyreofora). Są to pierwsze znane tropy dinozaurów z okresu kredowego w Polsce.

PARKI DINOZAURÓW W POLSCE

1. JURA PARK W BAŁTOWIE to pierwszy duży park dinozaurów w Polsce – powstał w 2004 r. Prezentuje ponad 50 plastikowych potworów. Jest też kino 5D, muzeum geologiczne, a na pobliskich skałach zobaczyć można odciski łap prawdziwych jurajskich jaszczurów.
2. JURA PARK W SOLCU KUJAWSKIM, który powstał przy współpracy z Państwowym Instytutem Geologicznym i Wydziałem Geologii UW, zajmuje obszar 12 ha jest jednym z największych tego typu parków w Europie.
3. PARK W KRASIEJOWIE NA ŚLĄSKU OPOLSKIM, otwarty w ubiegłym roku, znajduje się na wielkim wyrobisku, w którym znaleziono kości trasowych kręgowców. Obejrzeć tam można stanowiska paleontologiczne, z których naukowcy wydobywają skamieniałe kości sprzed milionów lat. Jest też kino 5D i ciuchcia jeżdżąca w tunelu, na którego ścianach prezentowane są popularnonaukowe filmy o dinozaurach.
4. DINOZATORLAND W ZATORZE, największy park ruchomych dinozaurów w Polsce, utrzymuje kilkadziesiąt ruszających się i ryczących potworów. Między innymi – największego na świecie, 14-metrowego tyranozaura, który ryczy i pryska wodą na przechodzących ścieżką turystów.

Największym takim parkiem w Polsce jest ZAUROLANDIA W ROGOWIE NA PAŁUKACH, z wielkimi zauropodami i pterodaktylami. W kwietniu rusza nowy ŁEBA PARK, a w maju DINOPARK W MALBORKU.

POLSKA DINOZAUROMANIA, CZYLI PARKI JURAJSKIE W POLSCE

Jura Park w Bałtowie
www.juraparkbaltow.pl
Jura Park w Solcu
www.juraparksolec.pl
Jura Park w Krasiejowie k Opola
www.juraparkkrasiejow.pl
Zaurlandia w Rogowie k. Biskupina
www.zaurolandia.pl
Dinozatorland z Zatorze
www.dinozatorland.pl
Park Jurajsko-Botaniczny Dinopark Kołacinem
www.dino-park.pl
Dino Park w Rybniku nad zalewem
www.parkjurajski.net
Park Dinozaurów Nowiny Wielkie Witnica woj. Lubuskie
www.park-dinozaurow.pl
Dinolandia w Inwałdzie
www.dinolandia.eu
Łeba Park
www.lebapark.pl
Jurajski Park Dinozaurów w Jurowicach k. Białegostoku
www.jurajskiparkdinozaurow.pl
Park dinozaurów w Karłowie w Górach Stołowych
www.park-dinozaury.pl
Dolina Dinozaurów w ZOO Śląskim w Chorzowie
www.zoo.silesia.pl

POWRÓT SMOKA

Kilkanaście lat temu, w odkrywce w Krasiejowie na Opolszczyźnie – natrafiono na wielkie cmentarzysko zwierząt sprzed 230 mln lat, w tym gadów i płazów z czasów poprzedzających erę, w której dominowały dinozaury. – To największe odkrycie w Europie i jeden z najważniejszych obszarów paleontologicznych na świecie – mówił o krasiejowskich wykopaliskach prof. Jerzy Dzik, który w 2002 roku pierwszy opisał i nazwał znalezionego w tym miejscu prajaszczura Silesaurus opolensis, czyli Jaszczura Śląskiego spod Opola. Był to łagodny, żywiący się paprociami i widłakami roślinożerca, wielkości dużego psa.
W 2006 roku w cegielni w Lisowicach na Opolszczyźnie, znaleziony został pierwszy polski dinozaur. Znajdowano wprawdzie wcześniej ślady, ale nigdy tak wiele szczątków. Polski dinozaur został nazwany Smokiem. Miał pięć metrów długości i ostre jak sztylety kły o długości od pięciu do siedmiu centymetrów. Ważył około tony. W zabijaniu ofiar pomagał sobie długimi przednimi łapami, wyposażonymi w szpony. Odcisk jego tylnej łapy miał 40 cm długości. Według polskich uczonych, lisowicki Smok żył 205 mln lat temu i zaliczał się do tetanurów – grupy dwunożnych, drapieżnych dinozaurów, z których wywodziły się przerażające tyranozaury – największe drapieżniki, jakie chodziły po Ziemi. Do tej samej grupy zaliczają się także inteligentne i krwiożercze zarazem welociraptory, znane wszystkim, którzy oglądali „Park Jurajski” Stevena Spielberga.

GIGANTYCZNY AMFICELAS

Odkrycia skamieniałych szczątków w Krasiejowie i rosnące zainteresowanie dinozaurami przyczyniły się do budowy parku jurajskiego w niecce dawnej odkrywki. Brachiozaury, których modele tam postawiono, przypominają wyglądem wielkie żyrafy. Model amficeliasa (gatunek roślinożernego zauropoda), największej istoty, jaka kiedykolwiek stąpała po Ziemi, ma prawie 60 m. Waga tych zwierząt dochodziła do 120 ton. W Krasiejowie można zobaczyć w sumie kilkaset wiernie odtworzonych dinozaurów. Część zgrupowano w stada, aby zrekonstruować wyobrażone sytuacje, jakie być może działy się przed milionami lat. Jest to największa i najwierniejsza ekspozycja dinozaurów na terenie Polski. Zobaczyć można też modele innych prehistorycznych zwierząt – od owadów po wszelkie odmiany gadów lądowych, pływających i latających.

DINOZAURY W WARSZAWIE

Naturalnej wielkości rekonstrukcje znalezionych w Krasiejowie zwierząt obejrzeć można w Muzeum Ewolucji w Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie. Są tu także szkielety wielkich drapieżnych dinozaurów, w tym potężny łeb tyranozaura z wielkimi zębiskami, oraz gniazdo skamieniałych jaj, znalezione przez polskich paleontologów w Mongolii.
W Muzeum Państwowego Instytutu Geologicznego przy ul. Wiśniowej obejrzeć można wierną rekonstrukcję pokrytego piórami wczesnojurajskiego drapieżnego dilofozaura. Nazwano go Dyziem, a odtworzony został na podstawie badań dr. Gerarda Gierlińskiego przez artystkę plastyka Martę Szubert. Przed gmachem muzeum stoi kilkanaście niewielkich dinozaurów z różnych epok, a naturalnej wielkości allozaur, czołowy zabójca z okresu jury, szczerzy kły przed budynkiem Muzeum Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego przy ul. Żwirki i Wigury.

FAKTY:

Dinozaury to gady, które zamieszkiwały Ziemię mniej więcej od 200 do 65 mln lat temu. Wśród „strasznych jaszczurów”, bo taką nazwę nadano im od greckich słów deinos (straszny) i sauros (jaszczur), były zarówno gatunki roślinożerne, jak i drapieżne. Pierwsze dinozaury pojawiły się w późnym triasie i szybko stały się najpotężniejszymi stworzeniami, jakie kiedykolwiek chodziły po naszej planecie. Największe osiągały ponad 50 m długości, ale znane są także gatunki małych zwierząt, niewiele większych od kury.

JAK WYGINĘŁY DINOZAURY?

Dlaczego te straszne jaszczury, które władały Ziemią przez dziesiątki milionów lat, zniknęły w końcu z powierzchni naszej planety? Dokładnie nie wiadomo, ale najprawdopodobniej było tak: pod koniec kredy, około 65 mln lat temu, dinozaury, podobnie jak wiele innych zwierząt, padły ofiarą wielkiego kataklizmu. W Ziemię uderzyła ogromna kometa lub planetoida, która mogła mieć 10 km średnicy, a nawet więcej. Potężne uderzenie spowodowało wielkie pożary. Do atmosfery przedostały się chmury pyłów i gazów, które nie tylko przesłoniły promienie słoneczne, ale też wywołały kwaśne opady. Brak światła i ciepła słonecznego, zanieczyszczenie powietrza oraz wspomniane kwaśne deszcze – zniszczyły wegetację. Z czasem zabrakło pożywienia dla roślinożernych dinozaurów. Gdy zabrakło zwierząt żywiących się roślinami, wymarli również mięsożercy. Wprawdzie dinozaury wyginęły przed milionami lat, ale możemy dziś obserwować ich potomków. Uważa się, że współcześnie żyjące ptaki należą do teropodów – jednego z podrzędu dinozaurów.