Tekst: Tomasz Wilde,

Święte Nowego Świata

Peru / Ameryka Południowa

Wizja świata na wyżynach Andów odbiega od naszej, choć konkwistadorzy narzucili potomkom Inków swoją religię i zwyczaje. Do dziś nie potrafimy do końca wyznaczyć ulotnej granicy pomiędzy indiańskim światem żywych i tych, którzy odeszli. Wielką funkcję w obu tych światach pełnią mumie.

Siedziałem w rozleniwiającym cieniu drzew huarango rosnących nieopodal peruwiańskiej rzeki Nazca, na terenie niewielkiej hacjendy i starałem się wciągnąć w rozmowę jej gospodarza Don Jose. To miejscowa szara eminencja. „Od zawsze” szef robotników pracujących przy wykopaliskach archeologicznych. Człowiek mający zdumiewającą wiedzę o tym, co jest ukryte pod ziemią, i wpływy... te nieoficjalne, ale bardzo skuteczne.
Plotka szeptana to tu, to tam, mówiła, że on i jego ojciec, a także dziadek byli huaquero, czyli zawodowymi rabusiami grobów... Nikt oficjalnie nie potwierdziłby jednak tej pogłoski. Ot, plotka...

SĄ WŚRÓD NAS

Tak było kiedyś. Dziś Don Jose jest sprzymierzeńcem archeologów, z którymi czasami dzieli się wiedzą, używa też wpływów, by utrzymać rabusiów z dala od „swoich terenów”.
Zna lokalną tradycję, której korzenie być może sięgają czasów, zanim pojawili się tu Inkowie i podbili mieszkających tu Indian. Zastanawiało mnie zawsze, co myślał, kiedy archeolodzy odkrywali kolejne mumie. Widziałem za to, jak kucał wtedy obok i w skupieniu patrzył. Czasami, kiedy wszyscy już odeszli, zostawał, by potem, poruszając się tanecznym krokiem, z mumią w objęciach wrócić do obozu. Jego pomarszczona, spalona słońcem twarz była nieprzenikniona. Nigdy jednak nie dał się namówić na rozmowę o przodkach, pozostawionych przez nich tajemniczych konstrukcjach oraz ich grobach, choć znaliśmy się długo. Zbywał mnie żartem albo brakiem czasu: – Naukowcy więcej ode mnie wiedzą, co ja mogę powiedzieć? Dotąd nie wiem, czy nie wiedział, czy nie chciał mówić o tajemnicy, której być może był strażnikiem.
W Peru jeszcze po 500 latach jest widoczny podział na Indian i obcych – cudzoziemców. A ja oczywiście byłem gringo – obcy.
Trudno jest się temu dziwić. Hiszpanie, którzy przybyli do Peru na początku XVI w., zniszczyli państwo Inków, spychając Indian do roli podrzędnej siły roboczej. Bardzo szybko zadali cios w serce inkaskiej tradycji. Sprofanowali mumie władców, Synów Słońca, zabierając je z sanktuarium w Cuzco.
Mumie te pełniły szczególnie ważną funkcję w kulturze Inków. Uważano je za żyjących władców, którzy powinni się troszczyć o pozostawionych na ziemi poddanych. A ci z kolei, zgodnie z andyjską zasadą wzajemności, powinni służyć swym panom tak jak wtedy, kiedy żyli oni na ziemi.
Poszczególne mumie miały więc swoje „mieszkania”, kaplice, pola uprawne, stada zwierząt i służbę. Za pośrednictwem kapłanów mogły się kontaktować z ludźmi, dając im rady czy przywołując ich do porządku. W ważne święta mumie były ubierane w stroje ceremonialne i uroczyście obnoszone w procesjach. Brały udział w rytualnych ucztach i obrzędach religijnych.

ZAŚWIATY ZA PROGIEM

Indianie zwali mumie mallaqui, co można tłumaczyć jako delikatną roślinę, która ma zostać zasadzona, lub też sadzonkę drzewka owocowego. Widać tu wyraźnie związek semantyczny z andyjską koncepcją duszy. „Lotna”, eteryczna część człowieka, zwana przez Indian upani lub z hiszpańska anima, uwalniała się, wynurzając z ciała, tak jak nasionko wypada z usychającej rośliny, i udawała się do miejsca pochodzenia – pacarina. Tam, na wiecznych polach, miała się odnowić, zagwarantować urodzaj swoim potomkom. Podczas obrzędów ku czci przodków dusza przybywała, by połączyć się z ciałem – mumią. Wtedy kapłani mogli usłyszeć polecenia wydawane przez zmarłych władców...
O indiańskiej koncepcji duszy pisał Inca Garcilasso de la Vega, XVI-wieczny peruwiański uczony. De la Vega miał ku temu odpowiednie kwalifikacje, był bowiem synem hiszpańskiego szlachcica z Extremadury Sebastiana Garcii Lasso de la Vegi oraz inkaskiej księżniczki Chimpu Ocllo Nusty. W największym swoim dziele Części pierwszej uwag prawdziwych o Inkach podjął wielki trud wyjaśnienia Hiszpanom, a i pewnie sobie samemu, czym była cywilizacja środkowoandyjska przed konkwistą...
Domyślali się nieśmiertelności duszy i powszechnego zmartwychwstania. Inkowie sądzili, że człowiek składa się z duszy i ciała. Dusza jest duchem nieśmiertelnym, a ciało zrobione jest z ziemi; ponieważ widzieli, że się w nią obraca, dlatego właśnie nazwali ją Allpa camasca, co znaczy ziemia ożywiona (...) wierzyli, że po życiu doczesnym następuje drugie z karą dla złych i odpoczynkiem dla dobrych – pisał de la Vega. W podejściu do życia w zaświatach między Indianami a europejskimi przybyszami istniały jednak pewne różnice, co także skrupulatnie odnotował: Inkowie wierzyli powszechnie w powrót do życia na ziemi, w takiej samej formie, jaką opuścili (...) stąd bardzo się troszczyli, żeby składać [razem – przyp. red.] obcięte włosy i paznokcie (...). Wszyscy zapytani, dlaczego tak robią, odpowiadają (...) Zmarli mają wstać z grobów ze wszystkim, co do ich ciała należało; aby zaś nie tracili czasu na szukanie swoich włosów i paznokci, ponieważ w owym dniu wielki będzie zgiełk i pośpiech, składamy je razem, aby móc szybciej wstać, a nawet gdyby to było możliwe, powinniśmy spluwać zawsze w to samo miejsce.
Inny XVI-wieczny kronikarz Francisco Lopez de Gomara tak pisał o tej koncepcji odrodzenia ciała: Kiedy Hiszpanie otwierali owe groby i rozwłóczyli kości, Indianie ich prosili, by im tego nie robili, aby byli cali podczas zmartwychwstania...
Oczywiście zupełnie inną funkcję pełniły mumie zmarłych królów czy dostojników i zwykłych ludzi, którym za sprawą mumifikacji po prostu zapewniano możliwość ponownego życia tu, na ziemi. Jeszcze inną funkcję spełniały (a może i pełnią, kto to wie?) znajdywane wysoko w górach mumie dzieci, które zostały ofiarowane bogom.
Inkowie wierzyli bowiem, że góry są huacas – świętymi miejscami, które dostarczają energii życiowej. Niektóre z nich były ubóstwione. U ich stóp powstawały wtedy sanktuaria. Znakomitym przykładem jest tu wielkie centrum ceremonialne odkryte przez Polaków pod kierunkiem prof. Mariusza Ziółkowskiego na zboczach Coropuny. Miała tu siedzibę najważniejsza w Państwie Czterech Stron Świata Tawantinsuyu wyrocznia.
Ofiary składane bogom w górach nie były poddawane żadnym zabiegom mumifikacyjnym. Inkowie nie stosowali zabiegów usuwania narządów wewnętrznych czy balsamowania, ciało po prostu zostawiano na suchym i mroźnym andyjskim powietrzu, co zapewniało świetną konserwację.
 Pierwszą taką mumię znaleziono w 1954 r. Był to chłopiec siedzący z rękami zaplecionymi wokół kolan na szczycie El Plomo w Chile. W 1985 r. na stokach Aconcagui znaleziono ciało kolejnego dziecka owiniętego ciasno materiałami, co być może przyspieszyło jego śmierć z niedotlenienia.

DZIECI BOGÓW

Dziesięć lat później w 1995 r. na stokach innej góry – Ampato – Johan Reinhardt odnalazł mumię dziewczynki w wieku 12-14 lat znanej jako Juanita. Dzięki badaniom radiowęglowym ustalono, że jej śmierć nastąpiła ok. 1466 r., czyli w okresie panowania najpotężniejszego Inki – Pachacuti Tupaca Yupanqui. Wszystko wskazuje na to, że po wejściu na szczyt odurzona chichą (rodzajem piwa), ubrana w rytualną tunikę z alpaki dziewczyna została posadzona na specjalnej platformie, a potem uśmiercona uderzeniem macana (pałki). Po śmierci złożono ją wraz z pośmiertnym wyposażeniem w kopcu. Na podróż w zaświaty dano jej przedmioty ze złota, srebra i z muszli ślimaka spondylus, ceramikę, materiały i oraz kości lamy. Co ciekawe, podczas kolejnej ekspedycji w to samo miejsce Reinhardt odnalazł jeszcze dwie mumie: chłopca i dziewczynkę. Jednak najlepiej zachowaną mumię, znaną jako Doncella, wraz z dwojgiem innych dzieci znaleziono na wulkanie Llullaillaco. 15-letnia dziewczyna wygląda, jakby zasnęła z rękami na brzuchu. Umarła na skutek wychłodzenia organizmu.
Interesujące, że wszystkie te ofiary pochodziły zapewne z inkaskich elit. Jako podarunek dla bogów, a może posłańcy, musiały być godne sprawowania swej misji. Nie dość, że pochodziły z odpowiednich rodzin, to i pod względem fizycznym musiały być ponadprzeciętne. Wybór dziecka był wielkim zaszczytem dla rodziny i miejscowości, z której pochodziło. Takie postępowanie jako przejaw barbarzyństwa wzbudza u nas odruchowy protest, jednak trzeba pamiętać, że ofiary z dzieci składano rzadko, często w dramatycznych sytuacjach. Obowiązywała znana i dziś w Andach zasada wzajemności. Jeśli chce się coś dostać, samemu trzeba dać coś w zamian. Jeśli prosi się o coś naprawdę ważnego, konieczne jest ofiarowanie czegoś cennego w zamian. Nawet życie ukochanej córki... To podstawowa zasada. Również w relacjach z bogami.
Przekonałem się o tym w 1989 r., kiedy w La Paz kręciłem film dokumentalny o górnikach, którzy po dziesięciu dniach głodówki dobrowolnie ukrzyżowali się na terenie kampusu Uniwersytetu św. Marka. Umierali powoli. Ich rodziny towarzyszyły im do ostatnich chwil w wielkim skupieniu, powadze. Długi czas nie mogłem zrozumieć sensu tego, co zobaczyłem. Teraz wiem, że byłem świadkiem składania ofiary najwyższej z możliwych. Zbiorowej ofiary z życia, aby błagać o odwrócenie nieszczęścia, jakie spotkało górników. Nikt nie miał wątpliwości, że taka ofiara jest konieczna, skoro ginie pueblo, naród...
Niestety, do naszych czasów nie zachowały się sanktuaria, w których przechowywano mumie inkaskich władców. Szczęśliwie możemy posłużyć się opisem wiarygodnego naocznego świadka.
De la Vega tak pisał: W pomieszczeniu znalazłem pięć ciał (mumii) Inków, pięciu mężczyzn i dwie kobiety (...) Ciała ich były całe, nawet włos z głowy im nie ubył, ani brew, ani rzęsa. Ubrane były w szaty, w których chodzili za życia. Siedzieli tak, jak zwykli byli siadać Indianie: ręce skrzyżowane na piersi, prawa na lewej, oczy spuszczone, jak gdyby patrzyli w ziemię. Dalsza relacja wspominała m.in. o szacunku, jakim cieszyły się te mumie wśród Indian.
Ciała ważyły tak niewiele, że byle Indianin niósł je na ręku z domu do domu rycerzom, którzy życzyli je sobie obejrzeć. Nosili je okryte białymi płachtami. Na ulicach i placach Indianie klękali, oddając cześć wśród łez i jęków, a wielu Hiszpanów im czapkowało – bo to były przecież ciała królów – za co Indianie byli im bardzo wdzięczni.

KRONIKARZ CZASÓW KONKWISTY

Inca Garcilasso de la Vega urodził się w 1536 roku w Cuzco. Był synem szlachcica z Extremadury i inkaskiej księżniczki. Gdy miał 21 lat, wyjechał do Hiszpanii. Studiował zarówno literaturę, jak i historię starożytną. Po powrocie do Peru wiele podróżował, zbierał informacje. Pod koniec życia powrócił do Hiszpanii, osiedlił się w Cordobie. Pisząc swoje kroniki, starał się wbrew oficjalnemu nurtowi deprecjonującemu czasy przed podbojem pokazywać je we właściwym świetle. Panowanie Inków było dobrodziejstwem dla poddanych. Wprowadzało porządek, likwidowało głód, znosiło ofiary z ludzi. Każdy miał zapewnione schronienie, jedzenie, odzież, a nawet spokojną starość. Brzmi to, jak utopia i takie zarzuty pojawiały się przez stulecia, aż do końca XX w., kiedy liczne prowadzone badania archeologiczne, etnologiczne, językowe i inne zaczęły potwierdzać to, o czym pisał Garcilasso.

UPADEK OBYCZAJÓW

W dawnych czasach mumiom oddawano nabożną cześć – dziś rabowanie ich grobów to intratne zajęcie. Zaczęło nim być już w XVI w. Tuż po podboju państwa Inków Hiszpanie otrzymywali od króla licencje na rabowanie grobów. Ich łupem padały bajeczne bogactwa złożone w ziemi. Bezcenne zabytki sztuki. Rabusie zainteresowani byli tylko złotem, srebrem i drogimi kamieniami. Ograbione mumie porzucano na powierzchni nekropolii. Dziś w niektórych rejonach Peru bieleją tysiące kości, czaszki straszą pustymi oczodołami, strzępy przepięknych całunów gna po pustyni wiatr.
Obecnie rabunek wciąż trwa, ale cenna jest cała mumia wraz z wyposażeniem. Rozwinął się nielegalny handel zabytkami. Smutna statystyka mówi, że 98% kolekcji przedmiotów kultur prekolumbijskich pochodzi z zakupów od rabusiów.
Sławne znalezisko z Sipan – odkrycie w 1987 r. niesplądrowanego grobu władcy kultury Moche stało się wydarzeniem na skalę światową. Co ciekawe, grobowiec także został odkryty przez rabusiów. Podnieceni bogactwem znalezisk pochwalili się nim w miejscowym barze. Szczęśliwie wiadomość o ich skarbie dotarła do odpowiednich służb. Szybko pojawiło się wojsko, które zabezpieczyło teren wykopalisk. Jednak żołnierze musieli staczać regularne bitwy z grupami uzbrojonych rabusiów, którzy nocami usiłowali przejąć odkopane zabytki.
Ze względu na historyczną i materialną wartość znalezisk, a także problemy czysto techniczne i koszty tych prac postanowiono poddać je konserwacji na terenie Niemiec. Konwój wiozący skarby ochraniany był przez regularną armię zarówno z lądu, jak i powietrza. Pomimo to przedsięwzięto kolejne próby odbicia znalezisk, które szczęśliwie bezpiecznie odleciały opancerzonym samolotem do Europy. Dziś wystawiona w muzeum w Limie mumia władcy z Sipan wraz z orszakiem stanowi jedną z największych atrakcji turystycznych Peru.
Na terenie tego kraju ciągle dokonuje się nowych odkryć. Niektóre z nich budzą podziw swoją skalą. Na przykład w 2002 r. na przedmieściach Limy znaleziono ogromne cmentarzysko. Nieprzypadkowo właśnie w tym miejscu, niedaleko sławnej świątyni wyroczni Rimac. Pogrzebano tam ponad 10 tys. mumii. Są to pochówki osób pochodzących ze wszystkich grup społecznych. Niektóre mumie mają ozdoby z piór, co świadczy o ich wysokim urodzeniu. Część pochówków składa się z osoby dorosłej oraz dwojga dzieci. Co było powodem ich wspólnego pogrzebania – trudno powiedzieć. Cmentarzysko funkcjonowało w latach 1480-1535, co wiemy dzięki datom radiowęglowym. Później Hiszpanie zabronili mumifikacji.
Ile jest takich nieodkrytych cmentarzysk w całym Peru? Tego nikt nie wie. Może Don Jose i jemu podobni strażnicy tajemnic przeszłości mogliby coś na ten temat powiedzieć, ale milczą.
Powróćmy jednak do tego dnia, gdy siedzieliśmy w cieniu drzew huarango w samym sercu pustyni Nazca. Zbliżała się szósta i jak zawsze o tej porze zaczynało się ściemniać. Na stole pojawiła się ciśnieniowa lampa naftowa oraz kolacja. Nagle, ku zaskoczeniu Don Jose i jego zacnej żony, wyjąłem z torby dzieło O Inkach uwagi prawdziwe i zacząłem czytać jego fragmenty, opowiadać o Garcilasso de la Vedze – człowieku, który w najpełniejszy sposób opisał spotkanie dwóch kultur ­­– inkaskiej oraz europejskiej. Była to niezwykła opowieść o życiu i śmierci, o pracy i rozrywkach, a także o fascynującej historii dawnych Inków. Opowieści tak barwnej i ukazującej tak doskonale funkcjonujące państwo, że przez dziesiątki lat uważano ją za niemal bajkową. Dopiero liczne badania archeologiczne, historyczne i inne udowodniły, że Inka Garcilasso de la Vega mówił prawdę. Moi gospodarze słuchali jak zaczarowani opowieści sprzed wieków snutej przez ich przodka, choć ustami obcego.